Cultuur & Media | 2 oktober 2008

Want engelen bestaan wél

Museum het Catharijneconvent in Utrecht staat de komende maanden compleet in het teken van de engel. Evelien Baks ziet dat de engel nergens zo leeft als in de beeldende kunst.

Want engelen bestaan niet… Ron - ‘Honeymoon Quiz’ - Brandsteder wist het zeker, maar er zijn mensen die daar héél anders over denken. Ruim de helft van de Amerikanen bijvoorbeeld is er heilig van overtuigd dat er een beschermengeltje op hun schouders meereist, zo bleek onlangs uit een enquête van een universiteit in Texas. Hoe het zit met nuchter Nederland is onbekend, want onderzoek ontbreekt. Maar dat ook hier de engelencultus hoogtij viert, weten ze in het Utrechtse Catharijneconvent ook zeker.

,,De engel is al tien jaar bezig aan zijn comeback,’’ beweren theoloog Twan Geurts en conservator Tanja Kootte van het museum voor religie. Daarom staat het Catharijneconvent vanaf deze herfst geheel in het teken van Allemaal Engelen. Een tentoonstelling over de mens en de engel en vooral het contact tussen beiden.

Want een engeltje op je schouder, wie wil dat nou niet? Zo’n lief gevleugeld wezentje dat je behoedt voor ongelukken en andere ellende. Er zijn verhalen bekend van mensen die zeker weten ooit heel even een engel te hebben gezien of gehoord die hen kwam behoeden voor een aanrijding. De engel kan, zo willen de verhalen, in iedere gedaante opdoemen (‘Man in houthakkersoverhemd’), maar dat het hemelse wezen aanwezig was, daarover wordt geen tegenspraak geduld.

Gelovig of niet: de engel bestaat. Als boodschapper van God, maar ook als vreedzame kerstboomversiering. Engelen spreken als lieftallige verschijning iedereen tot de verbeelding. Volkszanger nummer één Frans Bauer omarmt hem (of is het haar?) in zijn liedjes, hij duikt op in de mode en in films en laten we vooral de reclame niet vergeten. In een commercial voor Volkswagen zoekt een engeltje wanhopig naar iets of iemand om te beschermen om zich uiteindelijk te ontfermen over een eenzame Polo.

Maar het grootste platform heeft de goede engel door de eeuwen heen gevonden in de beeldende kunst. Zowel bij de grote oude meesters als de beoefenaars van volkskunst. In het depot van het Catharijneconvent liggen tienduizenden devotieplaatjes waarin engelen een hoofdrol vertolken.

Ze duiken zowel in het christendom als in het joodse geloof en de islam op. Op de tentoonstelling zijn voorbeelden te zien van 11de eeuwse handschriften uit het oude Perzië waarin engeltjes voorkomen. ,,De mens heeft altijd geloofd in het bestaan van de gevleugelde wezentjes. Ze vormen de verbinding tussen boven en beneden, brengen boodschappen over en kunnen je helpen,’’ stellen Kootte en Geurts.

Volgens de Dikke van Dale gaat het om een onstoffelijke hemelgeest, een bode of gezant van God. Maar altijd worden engelen geassocieerd met iets fijns. Zoals de uitdrukking ‘Alsof er een engeltje op mijn tong pieste’, wat zoveel wil zeggen als dat iets zeer lekker was. Wie het gevleugelde wezentje op zijn schouder heeft zitten, heeft geluk of mazzel en wie een engelachtig gezicht heeft, heeft iets lieftalligs of onschuldigs over zich.

,,De engel brengt voor veel mensen de hemel dichterbij,’’ constateert Twan Geurts. Volgens de psychologe die hij in zijn boek opvoert beroert de engel ons in de diepe lagen van onze ziel. Niet voor niets heeft iedereen wel een idee over wat de engel is en hoe hij tot ons komt. Tanja Kootte: ,,Feit is dat ze er altijd zijn. Maar wat het is? Een engel is geen mens, niet materieel, maar kan zich wel als mens voordoen. Een engel is eigenlijk de boodschapper uit de hemel die mensen komt vertellen wat ze moeten doen. Men wilde iets om met boven te kunnen communiceren en heeft daarvoor de engel uitgevonden. Meestal voorzien van vleugels, hoewel ze ook zonder bestaan.’’

Engelen duiken overal in de kunstgeschiedenis op. Abraham die drie engelen op bezoek krijgt behoort tot de favoriete onderwerpen. Op het schilderij van Arent de Gelder, dat voor de tentoonstelling is uitgeleend door Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, nodigt Abraham de engelen uit voor de maaltijd. Drie gevleugelde wezentjes aan één tafel met Abraham. Lambert Jacobs, een 17de eeuwse kunstenaar uit Friesland, laat in zijn werk evenwel helemaal geen vleugels zien. Kootte: ,,Een uitzondering, want meestal zijn ze wel gevleugeld.’’

In de loop der eeuwen verandert de positie van de engel in de kunst. Hij onttrekt zich aan de leer van de kerk, gaat zijn eigen leven leiden. Een beetje zoals het nu is. In deze tijd waarin meer aandacht lijkt te zijn voor spiritualiteit dan voor de kerk, vullen mensen het beeld naar believen in. Wat vijftien jaar geleden als kitsch, te sentimeneel, zou zijn beschouwd, wordt nu breed omarmd.

Ook de hedendaagse kunstenaar omarmt de engel. Op vele manieren. Serieus, aandoenlijk, humoristisch: ook anno 2008 is de engel nog altijd een populaire speler. Fotograaf Erwin Olaf hulde zijn donkere engel niet lang geleden in een Gucci-onderbroek en plakte hem twee enorme vleugels op zijn schouders.

In het Catharijneconvent zijn eigentijdse engelen te zien van de kunstenaars Dieuwke Spaans, Danne van Schoonhoven en Bernardien Sternheim. Op een foto van Marc Mulders is een engel in een bloemhart te zien. Het is maar het bewijs dat de engel voor eeuwig voortleeft.

Allemaal Engelen: van 4 oktober t/m 25 januari in Museum Catharijneconvent in Utrecht.

Voor informatie over alle engelenactiviteiten: www.allemaalengelen.nl